Сенсация: Түркістандағы Күлтөбе қалашығында ежелгі ханака табылды Барлық құқықтар қорғалған.

ТҮРКІСТАН. ҚазАқпарат – Түркістандағы Күлтөбе қалашығында ерекше құрылым - ежелгі ханака табылды. Биылғы археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған таңғаларлық олжа сопылық құрылыстың орны саналады, деп хабарлайды ҚазАқпарат тілшісі.

Айта кетейік, ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің ұйымдастыруымен және Eurasian Resources Group (ERG) демеушілігімен «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейіне қарасты «Күлтөбе қалажұртының тарихи нысандарын қалпына келтіру» жобасы қолға алынған. Осы жоба аясында Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтының ғалымдары айтарлықтай тың жаңалықтарға қол жеткізіп отыр. Мамандардың пікірінше, күлтөбелік ханака - бірнеше ғасырлар бойы – XV ғасырдан XIX ғасырға дейінгі аралықта жұмыс істеген ерекше мәдени сәулет ескерткіші саналады. Өйткені мұнда барлық үй-жайлар мен ғұрыптық бөлмелерінің қалдықтары ғана емес, дәруіш тариқатына қызмет еткендердің табыттары белгілі болған. Мұндай ескерткіш Оңтүстік Қазақстандағы Отырар және Қаялық қала жұрттарындағы қазақстандық екі ханаканы санамағанда, отандық ғылымда іс жүзінде белгісіз және аз зерттелген жұмыс санатына жатады. Аталған екі орын да көлемі мен ауқымы бойынша күлтөбелік үлгіден едәуір кішірек екені анықталған.

«Күлтөбеде ашылған ханака - Ясауи тариқатымен тікелей байланысты ежелгі дәуірдің ең қызықты құрылымдарының бірі. Оған дәлел Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жақын жерде, яғни 300 метр қашықтықта орналасуы, мүрделердің басы солтүстікке, яғни кесенеге қарай бағытталуы. Сопылық және ортодоксалдық исламның басты айырмашылығы қасиетті қабірлерге табыну туралы И.Гальцье, В.Базилов, И.Стасевич және басқа ғалымдардың еңбектерінде айтылған. Қасиетті қабірлерге табыну қоғамдастықтың негізін қалаушы немесе сопылық тариқатының ерекше құрметті мүшесі жерленген жерлерде көптеген Орта Азиялық мен Шығыс ханакаларының болуы анықталған. Орта Азияда мұндай мысалдар өте көп. Сонымен бірге, әулиелерге табыну – ежелгі дәуірде ақсақалдарға және әулеттің негізін қалаушыға табынуын Қазақстанның исламға дейінгі наным-сенімдерінен байқауға болады», - дейді жобаның ғылыми жетекшісі, философия докторы, қауымдастырылған профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Андрей Хазбулатов.

Тарихшының айтуынша, көбіне жоғарғы билеушінің немесе оның өкілінің тапсырысы бойынша мұндай мекеменің салынуы мешіт мен медресе салумен қатар оң іс деп саналған. Әдетте, олар барлық мұсылман елдерінің қалаларында және жол бойында салынған. Күлтөбе қалажұртындағы ханака - пеші мен кішкентай тандырлары бар 10 бөлмеден тұратын кешен. Ғимараттың оңтүстік-шығыс бөлігінде 7 жер асты табыты бар тікбұрышты пішінді кесене орналасқан. Кесене тікбұрышты (8 х 11 м) пішінді. Барлық жерленгендердің бастары солтүстікке- Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне бағытталғаны ханаканың Ясауи орденін жататындығы туралы болжамды дәлелдейді.

«Ханака кесенесінің оңтүстік, солтүстік және шығыс жағында тікбұрышты айналма галерея аршылған, қабырғалардың бір бөлігі шикі кірпіштен, ал басқа бөлігі күйдірілген кірпіштен және өзеннің үлкен тастарынан жасалған. Кесененің батысында, ұзын меридиональды қабырға бойында оңтүстіктен солтүстікке қарай батыстан кіреберісте бір қатарда орналасқан 8 құжыр (кішкене бөлме) орналасқан. Нысанның солтүстік-батыс бөлігінде жер үсті құрылымдары нығайтылмаған, тұрмыстық қажеттіліктер мен ұжымдық рәсімге қолданылатын айван – жабық террассасы болғанға ұқсайды»,- деп түсіндіреді археологтің бірі Ерлан Қазизов.

Жобаның бас ғылыми қызметкері Жанерке Шайғозованың сөзінше, бұл ханака институттың ғылыми тұжырымдамасымен айналысып жатқан «Күлтөбе қалажұрты» ашық аспан астындағы археологиялық паркінің «маржаны» саналатын I-II ғасырлардағы қаңлы дәуірінің кірес тәрізді ордасымен тең дәрежеде бола алады. Бұл ғимараттың бірегейлігі тек сопылық кешеннің архитектуралық тұжырымдамасында немесе шешімінде ғана емес, сонымен қатар Ясауи жолы өкілдерінің өмірі мен жұмысының көптеген аспектілерін ашады. Жалпы Күлтөбе қалажұртын зерттеуші ғалымдар тарихи орныннан табылған нумизматикалық және өзге де материалдармен бірге, антропологтер мен генетиктердің адам сүйегін зерттеу жұмыстары жаңа ақпараттарды білуге және Қазақстан тарихының жаңа бір «бетін» ашуға мүмкіндік береді деп үміттеніп отыр.

«Ежелгі Түркістан қаласының тарихы қазіргі таңда Күлтөбе деп аталатын археологиялық ескерткіштен басталатынын 1972 жылдан бері атақты Қазақстан ғалымы К. Ақышев бастаған Отырар археологиялық экспедициясы жүргізілген қазба жұмыстары дәлелдеген. Бұл археологиялық ескерткіш «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің аумағында орналасқан. Аталған қорық-музей қалыптасқан бері осы Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің ұсынысымен және бөлінген қаржысына қалашықта бірнеше рет археологиялық зерттеулер ұйымдастырылған болатын. Осы зерттеулерге Қазақстанның атақты ғалымдары қатысқан. Атап айтсақ – К. Байпақов, М. Елеуов, Е. Смағұлов, М. Тұяқбаев және т.б. 1997 жылы Е. Елеуов, М. Тұяқбаев және З. Исабеков бастаған Түркістан археологиялық экспедициясы Түркістан қаласының жасы 2000 жыл екенін дәлелдейтін археологиялық жәдігерлерді тапқан болатын», - дейді «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі директорының орынбасары Бақытжан Нұрханов.

Оның айтуынша, 2018 жылы ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырмасымен «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің бес жылдық даму тұжырымдасы дайындалып бекітілген. Осы тұжырымдамада Күлтөбе қалашығын ашық аспан музейіне айналуына арналған іс-шаралар қарастырылған. Осыған байланысты 2019 жылы Қазақ мәдениет ғылыми-зерттеу институты ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен және ERG компаниясының қаржылай көмегімен ірі көлемді археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады. Аталған ғылыми-зерттеу жұмыстары үш жылға жоспарланған.

Сонымен бірге ҚР Мәдениет және спорт министрі 2019 жылдың 15 тамызында Түркістан қаласының рухани-мәдени орталығының дамуының ғылыми негіздемесін қалыптастыратын Ғылыми-методикалық кеңестің құруына бұйрық шығарды. Осы Кеңес Күлтөбе қалашығының зерттеу жұмыстарына да көп көңіл бөледі. Кеңестің мүшелерінің ұсыныстарының негізінде археологиялық зерттеу жұмыстарының бағдарламасы бекітіліп, қазіргі таңда соның нәтижесінде зерттеу жұмыстары жетістікке жетіп жатыр.