ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Қазақстан ғылымының қалыптасу кезеңімен сипатталады

Қазақ мәдениет ғылыми-зерттеу мәдениет институтының бас директоры, философия докторы (PhD), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Андрей Равилұлы Хазбулатовпен сұхбат.

Қазақ мәдениет ғылыми-зерттеу институтының қызметі туралы айтып беріңізші

Біздің институттың 1933 жылы басталған керемет тарихы бар деп мақтанышпен айта аламын. Бұл сол кездегі жас республиканың алғашқы мамандандырылған ғылыми мекемесі, оның бастауында Қазақстанның ғылым тарихына алтын әріптермен жазылған сол дәуірдегі қазақ зиялыларының жарық жұлдыздары тұрды. Олар-қоғам және мемлекет қайраткері Сейітқали Меңдешев, әскери дәрігер және тарихшы Санжар Асфендиаров, қазіргі қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, ақын және жазушы Сәкен Сейфуллин, лингвист-түркітанушы және қазақ тіл білімінің негізін қалаушы Сәрсен Аманжолов және басқалар еді.

Жалпы, ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Қазақстан ғылымының қалыптасу кезеңімен сипатталады, сондықтан мәдениет және өнер мәселелерімен айналысатын мамандандырылған ғылыми институтты ұйымдастыру маңызды мемлекеттік міндет саналды. Дәл осы кезеңде институт қызметкерлері халық фольклорының бірегей үлгілерін, сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын және басқа да материалдарды жинау бойынша Қазақстанның түкпір-түкпіріне кең ауқымды дала экспедицияларын жүзеге асырғанын атап өткен жөн.

Болашақта институт негізінде ғылыми ұйымдардың кең желісі құрылды, олардың көпшілігі бүгінде белсенді жұмыс істеп келеді. Бұл А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты және тағы басқалар. Осының өзі институттың Қазақстандағы гуманитарлық ғылымдардың көптеген бағыттарын дамытудағы міндеттерінің бастапқыда қаншалықты ауқымды болғанын көрсетеді яғни Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты әлі күнге дейін отандық мәдениет пен өнер саласындағы ғылыми ізденістердің флагманы саналады.

Институт жұмыс істеп тұрған уақыт ішінде ғалымдардың ғылыми еңбектері, жинақтары, мақалалары және басқа да әдебиеттер мыңнан астам томдарды құрайды, және бұл сөзсіз ғылыми білімнің қазынасы деп айтсам, қателеспеймін.

Осы күндері институт жүзеге асырып жатқан жобаларға толығырақ тоқталып өтсеңіз?

Бүгінгі таңда институт археология, этнография, мәдениеттану, өнертану және т.б. салалардағы түрлі жоспарларды және ауқымды жобаларды іске асыра отырып, Қазақстандық гуманитарлық ғылымның дамуына зор үлес қосуда. Олардың ішінде "Қазіргі Қазақстанның суретшілері", "Көшпенділердің өнері мен мәдениетіндегі дәстүрлі анималистік бейнелер мен мотивтер (ежелгі, орта ғасыр және жаңа уақыт)", "Қазақстан мәдениетін әлемдік мәдени кеңістікке интеграциялау мәселелері және мәдениеттегі инновациялық процестер", "Артефактілерде Орталық Азия мен Еуропа қазақтарының ұлттық бірегейлігі" және т.б. бар.

Институттың ғылыми қызметкерлерін Қазақстанның бай мәдени мұрасын насихаттауға бағытталған жобалар ерекше қызықтырады. Олар: "Тарихи-мәдени объектілерді оқшаулау картасы, сондай-ақ қажетті материалдарды (тарихи фактілер, аңыздар, мифтер) қоса бере отырып, Қазақстандағы жалпыға бірдей қажылық орындары" және еліміздің туристік тартымдылығын арттыруға бағытталған бірқатар жоспарланған жаңа жобалар. Аталған жоба шеңберінде Қазақстанның тарихи және мәдени нысандарының бірегей интерактивті 3D картасы жасалды, оны көпшілік оқу мақсатында да, виртуалды саяхаттарды ұйымдастыру мақсатында да белсенді пайдаланады.

Сонымен қатар, Қазақстан мұрасын насихаттау мақсатында Институт ғылыми-танымал және деректі фильмдер шығарумен айналысады, танымал қазақстандық режиссерлер мен сценаристер – Бақыт Қайырбеков, Алексей Каменский және т.б. Біздің шығармашылық қорымызда, көрермендерге ұнайтын фильмдер: Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған "Мәңгілік Аспанның жанарында" (2016), "Марко Полоның Жібек жолы" (2016), "Түркістанның жандануы: Күлтөбе қалашығы" (2019) және т. б. Көптеген фильмдер халықаралық және республикалық марапаттар мен сыйлықтарға ие болды.

Біз Қазақстан Республикасының мәдени саясаты тұжырымдамасының (2014), "Кинематография туралы" Заңның (2019) және мәдениет пен өнер саласындағы басқа да нормативтік-құқықтық құжаттардың әзірлеушілері саналатынымызды ерекше мақтан тұтамыз.

Атақты ғалым Александр Гаркавецтің басшылығымен жүзеге асырылып жатқан филология саласындағы институт жобаларының маңызы зор. Жақында итальяндық саяхатшы Марко Полоның әлемнің алуан түрлілігі туралы керемет кітабы мемлекеттік тілге аударылып, басып шығару алдындағы дайындық аяқталды.

Сондай-ақ, институттың археологиялық жобалары шеңберінде Ежелгі Отырарды, Берелдің бірегей ескерткіштерін, Ботай жылқы өсірушілердің ежелгі қоныстарын және т.б. зерттеулер іске асырылды және іске асырылып жатыр. Ол жобалардың жетекшілері - отандық ғылым майталмандары-Зайнолла Самашев, Виктор Зайберт және т. б.

Қазақстанның тарихы мен археологиясының дамуына белгілі отандық ғалымдар А. Таировтың "Б. з. д. VIII-VI ғасырлардағы Жайық-Ертіс өзендерінің ерте көшпенділері", С. Жолдасбаевтың «Қазақ елінің ХV–ХVІІІ ғасырлардағы тұрақты мекен жайлары», В. Варфоломеевтің "Кент – қазақ даласының орталығындағы қола дәуірінің қаласы" және т. б. бірыңғай жобасына жүйеленген жарияланымдарының үлесі зор. Белгілі қазақстандық тарихшы Ирина Ерофеева институт жобалары аясында көшпенділердің мәдени мұрасын зерттеуге көп күш жұмсады.

Бүгінгі таңда институттың ірі жобаларының бірі "Күлтөбе қалашығының тарихи нысандарын қалпына келтіру" жобасы болып табылады (Түркістан қаласы, Түркістан облысы), Ол бүкіл әлемге танымал отандық EurasianResourcesGroup (ERG) компаниясының қаржылай қолдауымен жүзеге асырылуда.

Бұл ретте, институтымыздың әрбір жобасының мән мазмұны терең және кешенді, онда негізгі нақты жобалық міндеттерден басқа бірқатар ілеспе, яғни көп деңгейлі және пәнаралық, сондай-ақ әлеуметтік сипатымен ерекшеленеді.

Күлтөбе қалашығының археологиялық нысандарын қалпына келтіру жөніндегі белгілі жоба жұртшылықтың қызығушылығын тудырып отырғаны белгілі. Осы жобаны іске асыру аясында институт қандай жұмыстар жүргізуде?

Ежелгі Күлтөбенің тарихи нысандарын қалпына келтіру жобасы Қазақстанның Тұңғыш Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асырылған. Оның нәтижелері ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа Түркістанға жұмыс сапары барысында таныстырылды. Жалпы, жоба мазмұны жағынан да, ғылыми бағыттары бойынша да өзгеше. Ол ҚР Премьер-министрі Асқар Маминнің жеке назары мен бақылауының арқасында бизнес пен ғылымның синергиясын көрсетіп, отандық ғылымның дамуындағы жоғары нәтижелердің көрнекі үлгісіне айналды.

Жобаның бас демеушісі-Eurasian Resources Group (ERG) халықаралық компаниясы. Компания еліміздегі көптеген әлеуметтік бастамаларға қолдау көрсетеді, бірақ дәл "Күлтөбе қалашығының тарихи нысандарын қалпына келтіру" жобасы –ең ірі жобалардың бірі. Бұл компанияның осынау қиын уақытта тарихқа, мәдениетке және ғылымға үлкен көңіл бөліп отырғандығы отандық бизнестің терең әлеуметтік жауапкершілігін сезініп отырғандығын көрсетеді.

Бұл Қазақстандағы ауқымды жоба, ол гуманитарлық ғылым мен заманауи технологиялардың жемісті бірігуін айқын көрсетеді, онда ғылыми білімнің әртүрлі салалары – археология, тарих, қалпына келтіру, этнография, мәдениеттану, өнертану және т.б. біріктірілген. Қалашықты зерттеу барысында біз дәстүрлі әдістер мен георадарлық сканерлеу, фотограметрия, 3D модельдеу сияқты заманауи цифрлық технологиялардың синтезіне сүйендік.

Археологиялық жұмыстармен қатар шикізат сәулетінің бірегей тарихи ескерткіштерінде консервациялау және ішінара қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп отыр, этнографиялық және мәдени-өнертану зерттеулері бойынша да жұмыстар белсенді жүргізіліп келеді. Күлтөбе қалашығының ауқымы 27 га жерді алып жатыр және Қазақстан қалалық мәдениетінің көне ескерткіші саналады. Оның тарихы ежелгі дәуірден – ХХ ғасырдың басына дейін үздіксіз созылатын Қаңлы мемлекетінің дәуірінен басталады. Мұнда әйгілі археолог Ербол Смағұловтың бастамасымен табылған құрбандық орындары бар ғибадатханалар, ежелгі сопылардың салт - жоралары, ежелгі қолөнер шеберханаларының барлық кварталдары, айвандар, мешіттер, медреселер және тағы басқалар бар ежелгі крест тәрізді ғибадатхана бар.

Қалашықтың әрбір нысаны – Ұлы Дала тарихын көрсететін, халықтарды, этностарды, мәдениетті, дінді және т.б. алмастырған тұтас дәуір, және дәл осы қалашық ежелгі Түркістанның ата-бабасы-Қазақ хандығының астанасы және сонымен бірге бүкіл түркі ойкуменінің қасиетті орталығы саналады. Осылайша, Пьер Нора классификациясы бойынша "еске алу орны" (тіпті ұжымдық жад орны) деп атауға болатын бұл жерді ізгілендіру ежелгі дәуірде басталып, кесенесі қалашықтан 300 м қашықтықта орналасқан сопылық Ұлы уағызшы және ақын Қожа Ахмет Ясауи қызметінің арқасында нығайды. Бұл кесене қазір әлемнің түкпір-түкпірінен көптеген туристер мен қажыларды тартып отыр.

Әр түрлі тарихи кезеңдерде Шавгар-Ясы-Түркістан деп аталатын бұл қала керамика өндірісінің өзгеше стилімен, өзінің ақша сарайымен, бірегей зергерлік өндірісімен және т. б. әйгілі болды.

Міне мұның бәрі бізге ашық аспан астындағы жалғыз археологиялық парк Күлтөбе қалашығының ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасауға мүмкіндік берді. Парк тұжырымдамасы және оны жүзеге асыру осы саладағы әлемнің жетекші ғалымдарының - ЮНЕСКО және ИКОМОС сарапшылары доктор Майкл Янсен, тарихи-мәдени мұра жөніндегі маман Оной Вилейкис Тамайо және басқалардың ұсыныстары негізінде жүзеге асырылған.

Біз осы жоба Қазақстанның мәдени мұрасын ғана емес, сонымен бірге Ұлы Жібек жолын мәдениетаралық феномен, мәдени әртүрліліктің катализаторы, Қазақстанда мәңгі гүлдеген өркениеттер мен діндер диалогы ретінде танымал ететініне сенімдіміз. Әрине, бұл елдің халықаралық имиджін нығайтуға тікелей ықпал етері сөзсіз.

"Күлтөбе қалашығының тарихи нысандарын қалпына келтіру" жобасы аясында ғалымдар көптеген таңғажайып артефактілерді тапты. Артефактілер ежелгі Түркістанның мәдени мұрасының аспектілерін айғақтайды. Жоба бойынша жұмыс барысында табылған ең ерекше артефактілер туралы айтып беріңізші

Иә, қалашықты археологиялық зерттеу барысында әр түрлі артефактілер табылды– керамика, алтын, күміс және басқа да металдардан жасалған зергерлік бұйымдар, бай нумизматикалық материал, тоқыма бұйымдарының фрагменттері, көне кітаптар және басқалар.

Қаңлы дәуірінің алтын әшекейлерінің көмбесі, ерте орта ғасырлардағы керамика мен алебастрдан жасалған салттық заттар, күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, моншақтар, білезіктердің барлық түрлері, ежелгі дәуірден XIX ғасырдың соңына дейінгі көптеген қыш бұйымдар, сондай-ақ түркістандық қолөнершілердің жұмыс құралдары табылғанын ерекше айту керек.

Тек осы жылдың өзінде ғалымдар керамикалық ыдыстардың 20 000-ға жуық фрагменттерін тапты, олардың ішінен 500-ге жуық фрагментті және археологиялық тұтас ыдыстар алынып, суреттелді, бұл өте сирек құбылыс саналады. Қазіргі уақытта қалпына келтірушілер XVI – XVIII ғасырларға жататын қоңыр, жасыл, қызғылт сары және басқа да гүлдермен сирек кездесетін ауыр қабатты суармалы керамика үлгілерін қалпына келтірді. Бірақ, тұтастай алғанда, XV-XVIII ғасырларға жататын Күлтөбе керамикасы жарқын және қаныққан түсімен, жапырақтардың, бүршіктер мен гүлдердің өзіндік композициялық интерпретациясымен ерекшеленеді яғни Күлтөбе керамикасының декоры, әйгілі "тимурид стилінің" өңірлік тармағы, сонымен қоса Иран керамикасы тобына типологиялық тұрғыдан жақын.

Сондай – ақ, мәдени қабаттарды зерттеу кезінде мыс және күміс монеталар түріндегі нумизматикалық материалдардың көп мөлшері табылды, олардың ішіндегі ең ескісі II ғ.ортасына жатады.

Бұл монета-қазіргі Орта Азия, Ауғанстан, Пәкістан, Солтүстік Үндістан және Шығыс Түркістан, яғни ежелгі Бактрия аумағында болған аңызға айналған Кушан империясының артефактілеріне жататын сенсациялық олжа. Мәдени тұрғыдан алғанда, кушандар эллиндік мәдениеттің үлкен әсерін бастан кешірді және олардың жазуы ежелгі грек алфавитіне негізделген. Саяси және экономикалық тұрғыдан бұл империя Қытаймен, Парфиямен, Рим империясымен, Сасанидтер мемлекетімен және Шығыс Түркістанмен ынтымақтастық орнатты. Күлтөбе қалашығында Кушан монетасын табу ежелгі дәуірде елдер арасында болған үлкен экономикалық байланыстарды тағы бір рет дәлелдейді. Күлтөбе қалашығынан табылған әрбір монета немесе кез келген басқа артефакт ежелгі Түркістанның тарихи-мәдени, әлеуметтік-экономикалық және этникалық байланыстары туралы әлі де көп мәлімет бере алады.

Мәдени артефактілердің ішінде тоқыма фрагменттері де назар аударады – табылған заттардың өте сирек кездесетін санаты, ол негізінен XVIII-ХІХ ғасырлардан басталады. мысалы, Орта Азияның өте қызықты этнографиялық қоғамдастығының тоқыма бұйымдарының бөлшектері бар, оны ғылымда Бұхара еврейлері деп атайды. Айтпақшы, Түркістандағы Бұхара еврейлерінің тарихы туралы мәселе отандық ғылымда аз зерттелген.

Ежелгі кітаптар, Құранға қатысты түсіндірмелер де қызықты, олар қалашық аумағында оқу сыныптарының, медреселердің және т. б. бар екенін сөзсіз айғақтайды.

"Күлтөбе қалашығы" археологиялық паркінің kultobe.com ресми сайты мен біздің институттың cultural.kz сайтынан жобаның нәтижелерімен толығырақ танысуға болады.

Сіз басқарған институт көптеген халықаралық ұйымдармен жемісті ынтымақтастық орнатқан. Олар туралы аз-маз айтып өтсеңіз.

Институттың сан қырлы жоспарлы жұмысының арқасында біз ЮНЕСКО, ИКОМОС, ТҮРКСОЙ, МИЦАИ, NATIONAL GEOGRAPHIC SOCIETY және басқа да халықаралық және отандық ұйымдармен өзара іс-қимыл жасаймыз. Смитсон институтымен (АҚШ), Нью-Йорк Киноөнер академиясымен (АҚШ), Мемлекеттік Эрмитажбен (Ресей), Нае Леонард атындағы Галацк музыкалық театрымен (Румыния), Пан Ги Мун атындағы Тұрақты даму институтымен, Италия дизайн институтымен (Италия), Францияның Ұлттық музейлерінің бірлестігімен (Франция) және басқа да шетелдік мекемелермен серіктестік байланыстар орнатылған.

Біздің алдағы жоспарларымыз өте ауқымды, дегенмен біз Қазақстанның бай мәдени мұрасын сақтау және танымал ету мақсатында мәдениет және өнер саласындағы ғылыми және білім беру ұйымдарымен халықаралық және отандық әріптестікті одан әрі нығайтуға ниеттіміз.